“วันพืชมงคล” ไม่ใช่แค่วันหยุดราชการธรรมดา แต่คือหนึ่งในประเพณีที่หยั่งรากลึกในสังคมไทยมายาวนาน เป็นวันสำคัญทางการเกษตรที่สะท้อนความผูกพันของคนไทยกับผืนดิน และยังเป็นหนึ่งในพิธีกรรมที่ผสมผสาน “รัฐพิธี” และ “พิธีพราหมณ์” ได้อย่างกลมกลืนที่สุดในวัฒนธรรมไทย
ประวัติและความเป็นมาของวันพืชมงคล
วันพืชมงคลมีจุดเริ่มต้นมาตั้งแต่สมัยสุโขทัย โดยถือเป็นพิธีกรรมที่ใช้ในการบวงสรวงเทพเจ้าและสิ่งศักดิ์สิทธิ์ เพื่อขอพรให้ผลผลิตทางการเกษตรในปีนั้นอุดมสมบูรณ์ ภายหลังได้มีการพัฒนาและปรับเปลี่ยนพิธีกรรมให้เหมาะสมตามยุคสมัย โดยเฉพาะในสมัยรัตนโกสินทร์ ที่พระมหากษัตริย์จะทรงมีบทบาทสำคัญในพระราชพิธีนี้
พิธีวันพืชมงคลที่เราเห็นในปัจจุบันนี้ แบ่งออกเป็น 2 ส่วนหลัก:
- พระราชพิธีพืชมงคล – เป็นพิธีสงฆ์ เพื่อความเป็นสิริมงคลแก่พืชพันธุ์ธัญญาหาร
- พระราชพิธีจรดพระนังคัลแรกนาขวัญ – เป็นพิธีพราหมณ์ มีการไถหว่านในท้องสนามหลวง โดยมี “พระยาแรกนา” เป็นผู้นำในการไถหว่าน
พิธีจรดพระนังคัลและ “คำทำนาย” ที่ผู้คนรอฟังทุกปี
หนึ่งในไฮไลต์ของวันพืชมงคลคือ “คำทำนายดินฟ้าอากาศ” และ “คำทำนายผลผลิต” ที่เกิดจากการเสี่ยงทายของพระยาแรกนา ซึ่งมี 2 อย่าง:
• การเสี่ยงทายผ้านุ่ง: พระยาแรกนาจะเลือกผ้านุ่งจาก 3 ขนาด ความยาวของผ้าสื่อถึงปริมาณฝนในปีนั้น
• การเสี่ยงทายของกิน: มีอาหาร 7 อย่าง ได้แก่ ข้าวเปลือก ถั่ว งา ข้าวโพด หญ้า น้ำ และเหล้า สิ่งที่วัวเลือกกินจะสื่อถึงผลผลิตที่อุดมสมบูรณ์ในปีนั้น
เช่น ถ้าวัวเลือกกิน “น้ำ” หมายถึง ปีนั้นฝนตกดี น้ำท่าอุดมสมบูรณ์ เหมาะแก่การเพาะปลูก หรือถ้าเลือก “หญ้า” แสดงว่า ธัญญาหารจะสมบูรณ์ การค้าขายดี
ย้อนอดีตคำทำนายสำคัญๆ ที่ตรงกับเหตุการณ์จริง
• ปี 2554: คำทำนายว่าฝนตกมากเกินไป และผลผลิตจะเสียหาย – ในปีนั้นเกิดมหาอุทกภัยใหญ่ทั่วประเทศ
• ปี 2563: วัวไม่กินอาหารเลย – ตรงกับปีที่มีภัยแล้งและผลผลิตตกต่ำในหลายพื้นที่
• ปี 2566: วัวเลือกกินน้ำกับหญ้า – ผลผลิตอุดมสมบูรณ์ ซึ่งปีนั้นมีฝนตกต่อเนื่องและราคาผลผลิตหลายชนิดดีขึ้น
วันพืชมงคลในยุคปัจจุบัน – พิธีกรรมหรือสัญญาณเชิงนิเวศ?
วันพืชมงคลอาจดูเหมือนเป็นพิธีกรรมทางศาสนาและราชประเพณี แต่หากมองในเชิงลึก จะพบว่า:
- คือการส่งสัญญาณถึงความสำคัญของภาคเกษตร – การที่รัฐยังคงจัดพิธีนี้ทุกปี สะท้อนให้เห็นว่าภาคเกษตรยังเป็นรากฐานสำคัญของประเทศ
- สะท้อนความเชื่อและจิตวิญญาณของคนไทย – คนไทยผูกพันกับธรรมชาติ ดิน น้ำ ฟ้า และฝน อย่างแนบแน่น
- สะท้อนระบบพยากรณ์เชิงสัญลักษณ์ที่มีคุณค่า – แม้จะไม่ใช่วิทยาศาสตร์ แต่ก็เป็น “เครื่องมือทางจิตใจ” ที่เตือนให้ผู้คนเตรียมพร้อมรับมือกับธรรมชาติ
วันพืชมงคลไม่เพียงแต่เป็นวันแห่งพิธีกรรมและความศักดิ์สิทธิ์ แต่ยังเป็นกระจกสะท้อนความผูกพันระหว่างคนไทยกับผืนแผ่นดิน และเป็นหนึ่งในไม่กี่วันที่คำทำนายยังคงถูกจับตามองอย่างจริงจัง โดยทั้งชาวนา นักเศรษฐศาสตร์ ไปจนถึงนักอนุรักษ์
